IQ Testlerinin Ölçemediği Beceri: Bilişsel Esneklik

Bilişsel esneklik nedir?  Bu kavramın zeka ile ilgisi var mıdır? IQ, özellikle bilim, yenilik ve teknoloji gibi alanlarda başarının önemli bir itici gücü olarak sıklıkla adından söz ettirir. Birçok insan, başarılı kişilerin konumlarını sahip oldukları yüksek IQ puanlarına borçlu olduklarını düşünür ve onlar gibi olmak ister. Ancak gerçek şu ki, insanlığın yarattığı değerlerin çoğu IQ’ya  değil, yaratıcılık, hayal gücü, merak ve empati gibi niteliklere dayanarak yaratılıyor.

Bilişsel Esneklik Nedir?

Bu özelliklerin çoğu, bilim adamlarının “bilişsel esneklik” olarak adlandırdıkları, farklı zihinsel süreçler arasında geçiş yapmamızı veya değişken bir ortamda hedeflere ulaşmak için davranışları uyarlamamızı sağlayan bir beceri yelpazesinde saklıdır.  Bilişsel Esneklik, ortaya çıkan yeni durumlara uyum sağlayabilme, düşünceler arasında geçiş yapabilme ve problemlere çok yönlü bakış açısı geliştirebilme becerisidir.  Bunu yapabilmek, kişinin tutum ve davranışlarında uygulayacağı bir tercihten çok zihinsel bir uyum gücünü tanımlar. Bu nedenle en temel zihinsel faaliyetimizde yani öğrenmede önemli bir beceri olarak görülür.  Bu açıdan, öğrenmeyi öğrenmek, öğrenme tekniği konusunda esnek olabilmek, optimal karar verme için değişen stratejileri takip edebilmek Bilişsel Esneklik kavramı içinde yerini alır.

Esnek düşünme, yaratıcılığın anahtarıdır. Yeni fikirler ortaya çıkarma, fikirler arasında yeni bağlantılar kurma ve yeni icatlar yapma yeteneğini içerir. Ayrıca problem çözme gibi akademik ve iş becerilerini de destekler. Bununla birlikte büyük ölçüde IQ’dan veya “kristalize zekadan” bağımsızdır. Örneğin, birçok görsel sanatçı ortalama zekaya sahip olabilir, ancak son derece yaratıcıdır ve başyapıtlar üretmiştir.

Bilişsel Esneklik aynı zamanda kişinin kendine dönük bir değerlendirme yapmasını da sağlar. Kişinin yaptığı şeyin kendisini başarıya götürmediğini anlaması ve sonuca ulaşmak için gerekli değişiklikleri yapması da Bilişsel Esnekliğin öne çıkan boyutlarındandır.  Örneğin işinize hep aynı rotadan gidiyorsanız, ancak her zamanki rotanızda yol çalışmaları varsa ne yaparsınız? Bazı insanlar işe gecikmeye göze alır ve her zamanki planlarına sadık kalır. Daha esnek insanlar ise beklenmedik olaya uyum sağlar ve bir çözüm bulmak için alternatif yolları araştırır, değerlendirir ve en iyisini uygulamaya koyar.

Bilişsel Esneklik Bir Zeka Boyutu mu?

Peki Bilişsel Esneklik bir çeşit zeka boyutu mudur? Bilişsel olarak esnek olan kişiler daha zeki kişiler arasından mı çıkar?  Bilişsel Esneklik, daha çok kişinin belirli bir durumla ilgili seçenekler üretebilmesini ve bu seçenekler arasından etkili olabilecek seçeneklere yönelmesini sağlar.   Bu beceri nörolojik bir durumun, edinilen destek ve deneyimlerin sonucudur.  Ayrıca,  bilişsel olarak esnek olan kişiler kendi olası kusurlarını da bilebilir ve  bu kusurların üstesinden gelmek için stratejiler kullanabilirler. Bu zekadan çok akılcı yaklaşımla ilgilidir.  Bu açıdan örneğin, bilişsel olarak esnek olan öğrenciler de en az zeki olanlar kadar iyi anlama becerilerine ve iyi okul performanslarına sahiptir.

Bilişsel Esnekliği Artırmak Mümkün mü?

İyi haber şu ki, bilişsel esnekliği eğitebilirsiniz. Örneğin bilişsel davranışçı terapi, insanların düşünce ve davranış kalıplarını değiştirmelerine yardımcı olan kanıta dayalı bir psikolojik terapidir. Hiçbir arkadaşıyla iletişime geçmeyen depresyonlu bir kişi, bunu artık onu sevilmediğine bağlarken bilişsel esneklik becerisi kazanan kişi; arkadaşlarının meşgul olması veya onlarla kendisinin de iletişim kuramaması gibi daha esnek seçenekleri göz önünde bulundurarak düşüncelerini yeniden yapılandırabilir.

Otizmli çocuklarla yapılan çalışmalarda bilişsel esneklik eğitiminin faydaları görülmüştür. Bilişsel esnekliği eğittikten sonra, çocuklar yalnızca bilişsel görevlerde gelişmiş performans göstermemişler, aynı zamanda sosyal etkileşim ve iletişimi de geliştirmişlerdir.

Hayat Kalitesini Yükseltir

Öte yandan bilişsel esneklik, olumsuz yaşam olaylarına karşı daha yüksek dayanıklılık ve yaşlı bireylerde daha iyi yaşam kalitesi ile de ilişkilidir. Araştırmalar, bilişsel esnekliğin başkalarının duygularını, düşüncelerini ve niyetlerini anlama yeteneği ile güçlü bir bağlantısı olduğunu da göstermiştir.

Bilişsel esnekliğin tersi, obsesif-kompulsif bozukluk, majör depresif bozukluk ve otizm spektrum bozukluğu dahil olmak üzere bir dizi zihinsel sağlık bozukluğunda karşımıza çıkan bir kavram olan bilişsel katılıktır.

Nörogörüntüleme çalışmaları, bilişsel esnekliğin frontal ve “striatal” beyin bölgelerinden oluşan bir ağa bağlı olduğunu göstermiştir. Ön bölgeler, karar verme ve problem çözme gibi daha yüksek bilişsel süreçlerle ilişkilidir. Bunun yerine striatal bölgeler ödül ve motivasyonla bağlantılıdır.

Son söz..

Yeni becerileri öğretirken ve eğitirken, insanların düşüncelerinde bilişsel olarak esnek olmayı da öğrenmelerini sağlamamız gerekir. Bu onlara gelecekte daha fazla esneklik ve refah sağlayacaktır.

Bilişsel esneklik, toplumun gelişmesi için gereklidir. Bireylerin yenilikçi fikirler ve yaratıcı buluşlar yaratma potansiyelini en üst düzeye çıkarmaya yardımcı olabilir. Nihayetinde, küresel ısınma, doğal dünyanın korunması, temiz ve sürdürülebilir enerji ve gıda güvenliği dahil olmak üzere günümüzün büyük zorluklarını çözmek için ihtiyaç duyduğumuz nitelikler bunlardır.