Bakım verenlerimizin bizimle ve birbirleriyle etkileşim biçimleri, dünyaya bakışımızı ve dünyadaki konumumuzu şekillendirir. Ebeveynlerimiz işlevsiz veya sağlıksız şekillerde davranırsa, istemeden de olsa sahip oldukları çocuklarda sağlıksız tutum ve davranışların gelişmesi olasılığı yüksektir. Bakım verenler ile yaşanan travmatik deneyimler, nasıl sosyalleşeceğimize dair üç temel yapıyı etkiler:
- Benlik algımız,
- İletişim kurma şeklimizi,
- Çevremizdeki diğer kişilerle ilişki kurma şeklimizi.
Öte yandan ebeveynlerimizin bizim için seçtiği konuma ve aile içindeki bize biçilen “rolümüze” dayalı olarak belirli kişilik özelliklerini benimseriz. Ebeveynlerimiz her hangi bir şekilde işlevsizse, kendimize sağlıksız bir rol benimser; yetişkinlikte de devam eden işlev bozukluklarına sahip olabiliriz.
İşlevsiz Ailelerdeki Roller
Peki işlevsiz anne babalar çocuklarda nasıl rollerin gelişmesine neden olurlar? Bu rolleri kapsamlı bir listesi olmasa da, işlevsiz ailelerde sıklıkla görülen, yaygın rollerden bazıları şunlardır:
Altın Çocuk
Bazı ailelerde, ilk çocuk, ilk torun ya da belirli nedenlerle seçilmiş çocuklara dönük büyük beklentiler ifade edilir; abartılı bir sevgi ve nedensiz övgü sergilenir. Aile büyükleri, sadece bu çocuğa özel beklentilerini ifade ederler. Böyle büyütülen çocuklar yetişkinlikte, aynı onay ve sevgiyi çevrelerinden de görmek isterler ancak bu çoğu zaman mümkün olmaz.
Bu durumda bu rol ya mükemmeliyetçilik ya da düşük benlik duygusu olarak kendini gösterir. Çocuk yeterince iyi sonuçlar ortaya çıkartamadığı durumlarda giderek kendine güvenmekten vaz geçer. Çözüm olarak kendi kişilik değerlerini dış kaynaklardan almaya çalışır. Böyle durumlarda seçtikleri -kendilerine iyi davranan- birine saplantılı bir şekilde bağlanırlar.
Kahraman
Bazı durumlarda ise, anne baba seçtikleri çocuğa ailesini kurtarma görevi verir. Bu çocuk bazen kardeşlerin en büyüğü, bazen de en küçüğüdür. Çok küçük yaşlardan itibaren ailesini kurtarmak gibi bir fikre tutunur. Küçük yaşlardan itibaren en temel hedefleri başarılı olmaktır, bu nedenle çok fazla çalışmaya eğilimlidirler. Bu çocuklar ailelerinin sorunlarını çözdükleri, onlara ekonomik, sosyal olanaklar sağladıkları oranda kendilerini iyi hissederler. Bu iyilik üzerinden de başka insanlara kendisinin ve ailesinin iyi olduğunu “kanıtlayan” kişi rolünü üstlenir.
Bu rolü kabul eden çocuklar, ailelerinin sevgisini kazanabilmek için kahraman rolünü üstlenir ve kendi istek ve ihtiyaçlarını görmezden gelerek yaşarlar.
Maskot
Özellikle kalabalık ailelerde her durumda neşeli, eğlenceli, komik olan; aile içindeki çatışmalı durumların, sorunları çözülmesini sağlayan çocuk. Mizah konusunda yetenekli olduklarından, dikkati kendilerine ve dikkatin değişken olabileceği yerlerden uzağa çekebilirler. Genellikle çok çocuklu ailelerin en küçük çocuklarıdır. Ancak büyüdükçe bu rol onlara “ciddiye alınmamak” ya da “olduğu gibi kabul edilmemek” gibi bir sorun yaratır. Sorunları olduğunda çevresinden yeterince yardım ve destek alamayabilir.
Tanımlanmış Hasta
Ailenin sorun yaşama “nedeni” veya belki de terapiye gitme nedeni olan kişidir. “Duygu’nun madde bağımlılığı sorunu olduğu için buradayız” gibi cümleler terapötik ortamda sıklıkla duyulur. Terapistler olarak, bu kişiye genellikle ailenin “tanımlanmış hastası” deriz çünkü aile terapiye gelmelerinin nedeninin bu kişi olduğunu düşünürken, klinisyenler gerçek sorunların bir kişiden çok daha derinlere indiğini bilirler.
Kişi çocukken, bakım verenler genellikle sorunlu davranışı olgunlaşmamış, hala “düzeltilebilir” olarak mazur görürler, ancak yetişkinliğe geldiklerinde, henüz düzeltmedilerse, bu kişi genellikle ailenin “kara koyunu” olur.
Günah Keçisi (namı diğer kara koyun)
Ailenin aykırı, farklı olan kişisidir. Çoğunlukla kahramanın zıttıdır ve ebeveynlerin gözünde yaşanan sorunlara neden olan çocuktur.
Genel olarak kara koyun olarak seçilen çocuğun kendisine ve ebeveynlerine karşı en dürüst olan çocuk olduğuna inanılır. Ancak dürüst biri olmak her zaman avantajlarla birlikte gelmez. Ailenin geri kalanı, bazen o çocuğun dürüstlüğünden rahatsız olduğundan, bazen sorunlarla ilgili inkar aşamasında olduğu için, o çocuğu düşman ilan ederler.
Bu rol o çocuğun üzerine yapışırsa yetişkinliğinde de yaşanan sorunlarda da suçlanmaya devam edecektir.
Kayıp Çocuk
Genellikle kalabalık ailelerin ortanca çocuklarıdır. Çocukluklarında sorumlulukları üstlenen büyükler ve duygularını kolayca ifade eden küçük çocuklar arasında görünmez olarak hayatta kalmayı öğrenir. Çünkü fark edilmek, başını belaya sokmak veya ilgi odağı olmak demektir. Öğrenilen bu tutum, yetişkinlikte de devam eder. Bu kişi kaybolmuş ve görülmemiş olma hissini sürdürecek, genellikle düşük özgüvene veya öz değere sahip olacaktır. Karar vermekte zorlanacak, sürekli olarak görünmezlik ya da “görülmeme” duygularına sahip olacaktır.
Muhafız
Bazı ailelerde çocuklardan birine diğer kardeşini koruma görevi verilir. Bu çocuk, madde kullanım bozukluğu, tedavi edilmemiş kişilik bozukluğu v.s gibi sorunları olan diğer aile üyesini koşulsuzca korur. Bu rol, yetişkinlikte de aynı şekilde kendini gösterir. Başkalarını “düzeltmeye” devam ederler, genel olarak güçlü bir sorumluluk duygusuna ve başkalarının sorunlarını sahiplenerek onların yerine çözme becerisine sahiptirler.
Ebeveyn Çocuk
Sağlıklı bir bakım veren ilişkisi olmadığında diğer eşin rolünü üstlenecek olan çocuk. Yetişkinlikte, bu kişi sıklıkla çok fazla işlev bozukluğu olan ve duygusal olarak uygun olmayan partnerlerle ilişkilere çekilir. Sınırlarla mücadele ederler ve öz değerlerini eşlerinin (veya başkalarının) onayına dayandırırlar.
Kendinizi yukarıda listelenen rollerden herhangi birinin içinde bulursanız veya travmatik geçmişinizi inkar etmek için onların tipik mazeretlerinden herhangi birini kullanırsanız, bunun normal olduğunu bilin. Bu, deneyimlerinden sağ çıkmak için yapmaya programlandığın bir şey. Rollerimiz zamanla değişebilir ve birleşebilir. Bir kişi yaşamı boyunca birden fazla rolü üstlenebilir ve aileler belirli zamanlarda farklı roller üstlenebilir. Öz-farkındalık ve öz-yansıtma yoluyla, yanımızda götürdüğümüz herhangi bir işlevsiz kalıbı yetişkinliğe dönüştürmek için çalışabiliriz.
